بزرگنمايي:
عصرقم- دو رود کهن قمرود و قره چای که هزاران سال
در «پل دلاک» در دشت مسیله محل ملاقتشان بود، پس از احداث دو سد بزرگ 15
خرداد و الغدیر، به اجبار بازنشسته شدند و امروز زندگی تازه ای برای خود
تدارک دیده اند، یکی بستر حفر چاههایی است که هر روز عمیق تر می شوند و
دیگری جایی برای کم کردن بار ترافیکی شهر.
استان قم با میانگین بارش سالانه 160
میلیمتر و تبخیر سالانه 3 هزار و 500 میلیمتر، سرزمین کم آب و کم بارانی
است و در این خطه که ابرها به رفتن بیشتر از ماندن عادت دارند، آبی که نه
ره آورد کانال و تونل که هدیه خود طبیعت بود، گنجینه ای بسیار ارزشمند
بشمار می آمد که متأسفانه سالهاست در پشت دیوارهای بلند این دو سد، راه خود
را به سمت قم از یاد برده است.
اگرچه دشت های تشنه قم پس از احداث سدهای
لتیان و امیرکبیر بر روی رودخانه های جاجرود و کرج، هرچه بیشتر به آورد آب
قمرود و قره چای وابسته شده است، اما کمتر از 6 درصد حوضه آبریز رودخانه
قمرود و 10 درصد حوضه آبریز رودخانه قره چای در استان قم واقع شده است و
این یعنی قم برای تأمین آب خود، به تصمیمات سیاسی و مدیریتی استان های
همجوار وابسته است.
متأسفانه فقدان مدیریت جامع و بینش هماهنگ
در برداشت آب، مجوزهای بسیاری برای برداشت خارج از قاعده و احداث سازه های
متعدد نگهداری و هدایت آب در حوزه های بالادست رودخانه های قمرود و قره چای
را صادر کرده و باعث شده است، آب کمتری در پشت سدها ذخیره و حقابه قمی ها
به دست فراموشی سپرده شود.
گسترش کانون های گرد و غبار بر اثر قطع حقابه ها و خشکسالی های گسترده در قم
با قطع حقابه های کشاورزی و زیست محیطی،
کاهش بارندگی ها و خشکسالی مستمر، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی،
فرسایش خاک و پیشروی آب های فراشور، مراتع و پوشش گیاهی در دشت مسیله، کوه
نمک، منطقه حسین آباد میش مست و اراضی پیرامون شهر قم، در حال از میان رفتن
است و چه بسیار روستاهایی که به دلیل پیشروی شن های روان در این منطقه
خالی از سکنه شده اند.
کانون های گرد و غباری که امروز در بیش از
105 هزار هکتار از اراضی ناپایدار بیابانی در قم شکل گرفته است، در سالیان
نه چندان دور مزارع آباد و انبار غله ایران بوده که در نبود آب و قطع حقابه
های تاریخی، شرعی و قانونی کشاورزان به حال خود رها شده اند و اکنون
سرزمین فراموش شده مسیله و دیگر مناطق خشک و بایر قم، در حال زایش بیش از
400 هزار هکتار بیابان مستعد القاء ریزگردها هستند.
این کانون های گرد و غبار و شن های روان که
در مجاورت قم و تهران و مراکز مهم جمعیتی کشور شکل گرفته اند، با کمترین
وزش باد، ریزگردهایشان را به کام شهروندان می فرستند و در صورت کم توجهی و
نابودی هرچه بیشتر زیست بوم این مناطق، پایتخت و بیش از 25 درصد از جمعیت
کشور را با مخاطرات جدی و ریزگردهای نمکی مواجه می کنند.
تخصیص نافرجام حقابه قمرود
در نخستین روزهای فروردین ماه امسال که
بارندگی های گسترده ای سراسر کشورمان را فراگرفت، دو رودخانه خشک و لب تشنه
قمرود و قره چای که در قلب ایران جان داده بودند، پس از گذشت دو دهه رنگ
آب به خود دیدند و کمی از آتش درون ریزگردها در دشت مسیله و اراضی بیابانی
پیرامون شهر قم آرام گرفت و در اوایل خردادماه نیز با افزایش حجم آب سد 15
خرداد، رهاسازی حقابه کشاورزی و زیست محیطی به میزان 45 میلیون مترمکعب از
این سد آغاز شد.
گرچه این میزان حقابه بسیار کمتر از 450
میلیون مترمکعب حقابه دریاچه نمک و یا 154 میلیون مترمکعب حقابه مصوب وزارت
نیرو است، اما همین مقدار حقابه نیز به دلیل دبی کم آب و برداشت آب توسط
کشاورزان و حتی مأموران شهرداری قم، به دشت مسیله و دریاچه نمک نرسید و
نافرجام باقی ماند.
به اعتقاد برخی کارشناسان، رهاسازی حقابه
زیست محیطی قمرود از سد 15 خرداد، برای طی مسیر 100 کیلومتری و سیراب کردن
مناطق پرخطر و مستعد خیزش گرد و غبار، باید به صورت سیلابی و با حداقل 20
مترمکعب بر ثانیه باشد، البته رهاسازی همزمان حقابه قره چای از سد الغدیر
به میزان مناسب نیز در این زمینه راهگشا خواهد بود و می تواند کمی از رنج
خشکسالی در دشت مسیله، دریاچه نمک و تالاب های قم را بکاهد.
در پایان آنچه مسلم است برای در امان ماندن
از خشم طبیعت و شکل گیری بحران جدی گرد و غبار در مرکز کشور و بازگرداندن
طراوات و شادابی به شاهرگ های خشکیده و احیای اکوسیستم های تالابی استان
قم، تخصیص حقابه های زیست محیطی و کشاورزی از مهمترین اقداماتی است که باید
از سوی مدیریت عالی استان، نمایندگان مجلس و همه مسؤولان ذیربط با اولویت و
حساسیت پیگیری شود.
گفتنی است رودخانه قمرود که از کوه های
اطراف خوانسار سرچشمه می گیرد، پس از گذر از استان های اصفهان و مرکزی، در
محل پل دلاک ـ از آثار ملی دوره صفویه واقع در شمال استان قم ـ به رودخانه
قره چای پیوسته و مسیر دریاچه نمک را در پیش می گیرند. سد 15 خرداد در سال
1373 بر روی این رودخانه بنا شده است.
رودخانه قره چای نیز از ارتفاعات شهرستان
شازند سرچشمه گرفته و پس از گذر از استان های همدان و مرکزی، در شرق استان
قم پس از همراهی قمرود به دریاچه نمک می ریزد. بندها و سدهای بسیاری بر روی
این رودخانه بنا شده است که مهمترین آن سد الغدیر ساوه در سال 1372 است.
تالاب های استان قم با وسعت حدود 100 هزار
هکتار، حدود 10 درصد از وسعت جغرافیایی استان را تشکیل داده و بر همین
اساس، قم یکی از تالابی ترین استان های کشور و دارای ظرفیت های عظیم زیست
محیطی بوده که همه ساله میزبان دسته های بزرگ پرندگان مهاجر است.
همچنین دریاچه نمک در ناحیه شرقی استان قم و
در حد فاصل سه استان قم، سمنان و اصفهان قرار گرفته و بزرگترین دریاچه
فصلی و فراشور کشور است که حدود 200 هزار هکتار وسعت داشته و یک سوم آن در
محدوده جغرافیایی استان قم قرار گرفته است و دارای ساختار زمین شناختی کم
نظیر شامل پوسته نمکی و حاشیه باتلاقی است.
دشت مسیله نیز با وسعت حدود 196 هزار هکتار
در بخش غربی کویر مرکزی، در حدفاصل دو دریاچه نمک و حوض سلطان در استان قم
واقع شده است. این زیستگاه ارزشمند در نیم قرن گذشته دارای یکی از بهترین
مراتع استپی و دشتی بوده که متأسفانه امروزه به دلیل قطع حقابه ها و
خشکسالی گسترده، از میان رفته و کانون های گرد و غبار بسیاری در آن شکل
گرفته است.