عصر قم - تدوین نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود از جمله تدابیر امیدبخش دولت است که جریان دائمی بزرگترین رودخانه مرکزی ایران را دوچندان می‌کند و بی شک مرهمی بر آلام مردم، محیط زیست، فرهنگ و کشاورزی دیار نصف جهان خواهد بود.

به گزارش ایرنا، کم‌آبی مناطق مرکزی ایران و خشکی زاینده‌رود به‌عنوان شاهرگ حیاتی این مناطق، یکی از اصلی‌ترین مشکلات امروز کشورمان است، زاینده‌رودی که قرن‌ها سرچشمه حیات و رشد در مرکز ایران زمین بوده، سال‌هاست بر اثر بی‌توجهی و دخالت بی‌حساب و کتاب در نظام طبیعت، گرفتار خشکی شده، جریان دوره‌ای، نه دائم این رودخانه مشکلات متعددی برای محیط ‌زیست، پوشش گیاهی و گونه‌های جانوری ، بخش کشاورزی و تامین آب آشامیدنی ایجاد کرده است.
کاهش چشمگیر منابع‌ آبی و خشکی زاینده‌رود، اکنون در صدر چالش‌های فراروی این استان اعم از آلودگی هوا، ترافیک، فرونشست زمین و ملاحظات زیست محیطی است که به تاکید کارشناسان برای برون‌رفت از این معضل اساسی باید برنامه‌ریزی علمی و عملی پایدار برای اجرای طرح‌های تامین آب صورت گیرد.
اکنون 80.6 درصد از مساحت این استان درگیر خشکسالی است و بقیه آن شرایط عادی یا ترسالی متوسط دارد، از مجموع مساحت درگیر خشکسالی 14.5 درصد آن خفیف، 20.3 درصد متوسط، 21.4 درصد شدید و 24.4 درصد بسیار شدید است.

نزدیک به 21 هزار چاه غیرمجاز در استان وجود دارد که البته تمام آن فعال نیست، این تعداد سالانه بیش از 350 میلیون مترمکعب آب از دل زمین بیرون می‌کشد که البته مسدود کردن این چاه‌ها به همت شرکت آب منطقه‌ای اصفهان برای صیانت از آب و احیای حوضه آبریز زاینده‌رود انجام می‌شود، هرچند این اقدام ممکن است محدودیت‌هایی نیز ایجاد کند اما نکته حائز اهمیت این است که باید برداشت آب از منابع زیرزمینی بر اساس قانون انجام شود.
فرونشست زمین که بسیاری از آن بعنوان زلزله خاموش یاد می‌کنند را باید حاصل کم‌توجهی به بحران آب دانست، چه، سطح آب‌های زیرزمینی حدود 38 سانتی‌متر پایین رفته و این وضعیت، در کنار کاهش منابع آبی زیرزمینی، فرونشست زمین بعنوان یک پدیده خطرناک و فراگیر را بدنبال دارد.
نگاهی به آمار و ارقام میزان مصارف آب در بخش‌های مختلف حاکیست که مقدار مصارف مناطق تحت پوشش شرکت آب و فاضلاب اصفهان و کاشان حدود 400 میلیون متر مکعب در سال است و بخش قابل توجهی از آن در قالب پساب دوباره در چرخه‌ای دیگر مصرف می‌شود.

صنعت نیز از دیگر استفاده‌کنندگان از آب است، برغم تعهدات تخصیص 170 میلیون متر مکعبی به مصارف این بخش از محل منابع آب سطحی و زیرزمینی، مصرف فعلی این بخش کمتر از 120 میلیون متر مکعب در سال و برداشت صنایع بزرگ در سطح استان کمتر از 60 میلیون متر مکعب در سال گزارش می‌شود.
از نیاز 55 میلیون مترمکعبی شهرداری سالانه، تنها 40 میلیون متر مکعب تخصیص داده می‌شود و متوسط میزان برداشت در بخش کشاورزی استان از مجموع منابع آب سطحی و زیرزمینی حوضه‌های گاوخونی، کارون بزرگ، دریاچه نمک، کویر سیاه کوه و کویر مرکزی در دهه منتهی به سال آبی 96-97 بیش از چهار میلیارد متر مکعب بوده است.
زاینده‌رود بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی بویژه زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود 200 کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.
این رودخانه که علاوه بر جاذبه تفریحی و فرهنگی، همواره نقشی مؤثر در کشاورزی و اقتصاد منطقه مرکزی کشورمان و هستی تالاب گاوخونی داشته، در دهه‌های اخیر بدلیل کمبود بارش‌ها، خشکسالی‌های متوالی، تراکم جمعیت و افزایش برداشت به یک رودخانه فصلی، تبدیل و در پایین دست در فصول گرم بویژه تابستان با خشکی مواجه شده است.
حوضه آبریز زاینده‌رود دارای 26 هزار و 917 کیلومتر مربع است.
میزان کاهش آب ذخیره شده در پشت سد زاینده‌رود در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده و نسبت به میانگین بلندمدت(44 ساله) در ایامی 80 درصد و حتی بیشتر نیز کاهش داشته و حتی در روزهایی میزان آب ذخیره شده در سد به یک دهم ظرفیت کلی آن رسیده و چالش‌های بسیاری را در بخش‌های مختلف به وجود آورده است.
مشاهده شرایط بحران آبی در سال‌های اخیر لزوم برنامه ریزی و اقدامات اساسی و جدی را برای مقابله با بحران آبی در بلند مدت و کوتاه مدت نشان می‌دهد و همین امر طرح‌های بلند مدت و کوتاه مدت انتقال آب، حفظ منابع آبی و کاهش هدر رفت‌ها را طی سال‌های گذشته در دستور کار مسئولان قرار داد.
در آخرین تصمیم و اقدام ویژه در راستای حل این موضوع باید به جلسه کارگروه احیای رودخانه زاینده رود که سه شنبه هفته گذشته به ریاست معاون اول رییس جمهور برگزار شد اشاره کرد.
در این جلسه پس از بحث و بررسی، کلیات نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود به تصویب رسید و مقرر شد دستگاه‌های مرتبط ظرف 2 هفته نظرات و دیدگاه‌های اصلاحی خود را به وزارت نیرو ارائه دهند تا برای تصویب نهایی به جلسه شورای عالی آب ارائه شود.
در این نشست وزیر نیرو گزارشی از علل اصلی وضعیت ناپایدار حوضه زاینده رود و آسیب شناسی‌های انجام شده در خصوص این رودخانه ارائه کرد و به تشریح نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود پرداخت، در ادامه رییس سازمان حفاظت محیط زیست و استانداران اصفهان، یزد و چهارمحال و بختیاری پیرامون ساز و کارهای اجرای نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود بحث و تبادل نظر کردند.
نگاه ویژه معاون اول رییس جمهور به زاینده رود
معاون اول رییس جمهور در این جلسه با اشاره به اینکه مساله آب یکی از اصلی‌ترین چالش‌های پیش روی کشور محسوب می‌شود گفت: آب مساله امروز و فردای ایران است و باید با همکاری، مفاهمه و برنامه ریزی همه دستگاه‌ها برای ساماندهی آن تلاش کنیم.

اسحاق جهانگیری با بیان اینکه امروز مساله آب به گفتمان همه مردم و مسئولان تبدیل شده است، تصریح کرد: مواجهه با چالش کم آبی در کشور با راهکارهای عادی امکان‌پذیر نیست، در این دولت در سال 96 به منظور مدیریت مصارف آب در سه بخش کشاورزی، صنعت و شرب کارگروه سازگاری با کم آبی تشکیل شد که سیاستگذاری‌های آن در برخی استان‌ها در حال اجراست و باید با جدیت دنبال شود.
جهانگیری با اشاره به نحوه شکل گیری ستاد احیای دریاچه ارومیه برای جلوگیری از مرگ این دریاچه به عنوان یکی از اصلی‌ترین شعارهای رییس جمهور، اظهار داشت: خوشبختانه با تشکیل کارگروه دانشگاهی، تهیه طرح جامع و اجرای پروژه‌های مرتبط، امروز به نتایج و دستاوردهای مطلوبی در احیای این دریاچه رسیده ایم و نتیجه کار رضایتبخش بوده است.

نمی‌توان به سادگی از کنار آنچه بر زاینده رود می‌گذرد عبور کرد
وی به نقشه راه ارائه شده از سوی وزارت نیرو برای مدیریت حوضه آبریز زاینده رود اشاره وخاطرنشان کرد: زاینده رود یکی از اصلی‌ترین کانون‌های تمدن ایران بوده و در این حوضه از سر شاخه‌ها تا تالاب گاوخونی، در طول تاریخ تمدن بزرگی شکل گرفته و همواره جمعیت فراوانی در این منطقه زندگی کرده اند، بنابراین نمی‌توان به سادگی از کنار آنچه بر زاینده رود می‌گذرد عبور کرد.
وی ضمن قدردانی از وزیر نیرو که نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود را با همکاری سایر دستگاه‌ها تهیه کرده گفت: در این طرح ضمن شناخت کافی از حوضه، مسائل مرتبط با نحوه اجرا و نظارت نیز تهیه شده و می‌تواند به عنوان مبنای عمل همه دستگاه‌ها قرار گیرد.
جهانگیری افزود: این طرح می‌تواند مبنای وفاق ملی باشد و باید همه ذینفعان حوضه آبریز رودخانه زاینده رود در آن مشارکت داشته باشند، بطور قطع مردم انقلابی و مومن و آگاه اصفهان و استان‌های همجوار با مشارکت خود می‌توانند به حل مشکلات در این زمینه کمک کنند.
معاون اول رییس جمهور ادامه داد: باید با هماهنگی وزارت جهاد کشاورزی طرح‌های مرتبط با الگوی کشت در استان‌های اصفهان و چهارمحال و بختیاری اجرا شود که نه تنها زندگی مردم آسیب نبیند بلکه درآمد آنها نیز افزایش یابد.
وی با بیان اینکه موفقیت در اجرای این نقشه راه می ‌واند تجربه گرانسنگی پیش روی مدیران کشور برای نجات سایر حوضه‌های آبریز کشور قرار دهد، تصریح کرد: اگر لازم باشد می‌تواند در برنامه هفتم توسعه کشور به عنوان یکی از محورهای اصلی، جهت گیری‌های مرتبط با آب را در آن گنجاند.
زاینده رود پر چالش‌ترین حوضه آبریز ایران
به گفته معاون آب و آبفای وزیر نیرو زاینده رود در بین 6 حوضه اصلی، پرچالش‌ترین حوضه‌های آبریز کشور است و نقشه راه احیای این رود نیاز به همکاری همگانی دارد.
قاسم تقی زاده خامسی افزود: با کاهش رواناب که در دوازده سال اخیر حدود چهار و نیم میلیارد متر مکعب شده، همچنین افزایش مصرف در همه بخش‌ها، مشکلات بیشتر شده است.
وی با بیان اینکه شورای عالی آب ایران برای رسیدگی به زاینده رود و کارون کار گروه تشکیل داده است تا راهکاری با مشارکت همه دستگاه ها ارایه دهند، تصریح کرد: پس از حدود 6ماه کارشناسی و بررسی تجارب جهانی و داخلی امروز نقشه راه احیای زاینده رود در جلسه ارائه شد.
معاون وزیر نیرو ادامه داد: مهمترین مرحله این نقشه راه شناخت است که باید با مشارکت و رضایت همه ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان نهایی شود، اگر بخشی نگری ادامه داشته باشد و هر کدام خود را ببینند وچشم از نظر دیگران بپوشند راهی پیموده نخواهد شد.
کارشناسان امر معتقدند که نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود بسیار مفید است به شرطی که اتحاد، اتفاق و بررسی بحران آب در کشور باید بصورت یک موضوع ملی لحاظ و به گونه ای عمل شود که این نقشه راه پیشنهادی بطور حتم مورد تایید ذینفعان و متخصصان استان‌های مرتبط باشد و از هرگونه ناهماهنگی و مقابله افراد با یکدیگر اجتناب کرد.
بی شک باید پذیرفت که موضوع زاینده رود باید بگونه ای پیگیری شود که کمک حال دولت بود و در طی جلسات کارشناسی به تفاهم و هماهنگی دست یافت تا همه طرف‌های درگیر این ماجرا بتوانند بدون ضرر شاهد ایجاد شرایط عادلانه و احیای رودخانه باشند.
نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود اقدامی مفید دولت
در همین ارتباط استادیار گروه مهندسی آب و عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان معتقد است که تهیه و تدوین نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود اقدامی مثبت و سازنده و در راستای احیای این پیکره مهم آبی به شمار می‌رود.
علیرضا گوهری در گفت و گو با ایرنا با بیان اینکه ایجاد ستاد احیای دریاچه ارومیه و اقداماتی که برای این پهنه آبی انجام شد اثرات مفید و نتایج خوبی در پی داشت، تصریح کرد: بنابراین با اقداماتی از این دست می‌توان دیگر پیکره‌های آبی در سایر نقاط کشور مانند زاینده رود را از وضعیت نامناسب فعلی خارج کرد و به دنبال احیای آن بود.
وی با اشاره به اینکه طرح احیای دریاچه ارومیه و ابر پروژه‌هایی که در قالب آن انجام شد روند حیات آن را به خوبی جلو برد، خاطرنشان کرد: اکنون می‌بینیم که شرایط آن دریاچه در مقایسه با گذشته بسیار بهتر شده بنابراین از جوانب مختلف بخصوص اینکه بخش‌های مختلف در کشور پای کار آمدند و برای حفظ و نجات آن هم پیمان شدند الگو و مدل مناسبی است و قادر خواهیم بود برای دیگر نقاط نیز بکار برد.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: زاینده رود هم نیازمند چنین رویکردی است زیرا وضعیت مشابهی با دریاچه ارومیه دارد بنابراین باید در اولین قدم از نگاه منطقه‌ای به آن پرهیز شود و در سطح کلان، جامع و ملی به آن نگریست.
گوهری با اشاره به تالاب گاوخونی در امتداد رودخانه زاینده رود و اهمیت احیای این تالاب بین‌المللی اظهار داشت: بنابراین باید دانست که حوضه آبریز زاینده رود تنها برای آب آشامیدنی، محیط زیست، صنعت و کشاورزی استان اصفهان نیست جنبه‌ ‌های متعدد و ابعاد گوناگونی را در بر دارد که بیشتر آنها از تراز ملی و بین المللی برخوردارست.
نگاه به تمام ابعاد و زوایا در نقشه راه زاینده رود
استادیار گروه مهندسی آب و عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با تاکید بر اینکه در نقشه راه زاینده رود باید تمام ابعاد و زوایا را در نظر گرفت و برای آن تصمیم گیری شود گفت: از دستگاه‌ها و سازمان‌های مختلف باید نظرات جامع و کامل آنها را دریافت کرد تا بتوان در بخش‌های مختلف آشامیدنی و بهداشت، صنعت، کشاورزی و محیط زیست رویکردهای مشخص و سودمند بدست آورد.

وی افزود: مدیریت در برنامه ریزی در مصرف آب در منطقه مرکزی کشور و فلات مرکزی ایران به شدت باید دنبال شود، بویژه باید تعادل و توازن بین مصارف و منابع آبی تعریف کرد و باید بدانیم که بی توجهی به این مسائل، در سال‌های آینده مشکلات عدیده‌ای برای ما رقم خواهد زد.
گوهری با اشاره به اینکه توازن در ابعاد مختلف نباید به از بین بردن بخشی از مصرف کننده‌های آب تبدیل شود ادامه داد: بنابراین منابع آبی باید بصورت حساب شده، عاقلانه و منطقی در ابعاد مختلف مورد استفاده قرار گیرد و سبب ضعف یا مشکلاتی برای بخشی از مصرف کننده‌ها مانند کشاورزی، صنعت و یا شرب و محیط زیست نشود.
نقشه راه زاینده رود و لزوم برخورداری از پشتوانه اجرایی
این پژوهشگر آب به اهمیت پشتوانه اجرایی در نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود اشاره کرد و ادامه داد: بخش‌های نظارتی و اجرایی کلان کشور و استان اصفهان باید تمامی جنبه‌ها و تصمیماتی که در نقشه راه مدیریت حوضحه آبریز زاینده رود لحاظ می‌شود تا حصول نتیجه و احیای زاینده رود دنبال کنند.
وی تاکید کرد: باید بدانیم که پیگیری مواردی که در این نقشه راه تدوین می‌شود تا حصول نتیجه از اهمیت بالایی برخوردار است در غیر این صورت نمی‌توانیم شاهد حل مشکلات زاینده رود باشیم.
استادیار گروه مهندسی آب و عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان اظهارداشت: مشکلات و راهکارهای حوضه آبریز زاینده‌رود را نباید تک‌بعدی نگریست، اینکه ما فقط بخواهیم در مدیریت مصرف، صنعت کشاورزی و یا طرح‌های انتقال آب راهکارهایی برای نجات حوضه آبریز آن جستجو کنیم نتایج سودمندی به همراه نخواهد داشت بنابراین باید به صورت چند وجهی همه این موارد را مد نظر قرار دهیم.
گوهری خاطرنشان کرد: نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود چنانچه دربرگیرنده مطالعات کامل اجتماعی، فنی مهندسی، اقتصادی و اجرایی باشد و مشکلات مختلف این حوضه آبریز را مدنظر قرار دهد بسیار مفید خواهد بود.
وی در ادامه تصریح کرد: ذیل و در ادامه تهیه نقشه راه مدیریت حوضه آبریز زاینده رود باید ابعاد و طرح‌های مختلف، فرآیندها و به اصطلاح پروسه‌ها، به طور مشخص تعیین شود و پروژه ها و طرح هایی که در قالب آن شکل می‌گیرد تا نتیجه مشخص و مفید پیگیری شود.
ضرورت جلوگیری از عوامل ایجادکننده معضل در حوضه زاینده رود
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان با بیان وقتی اینکه بالاترین مقامات اجرایی ملی در فرایند حل مشکلات این رودخانه و حوضه آبریز وارد می‌شوند نشان دهنده اهمیت این موضوع است تاکید کرد: امیدواریم با درایت‌ها و تصمیمات درست و سازنده شاهد خروج این حوضه آبریز از شرایط نامطلوب کنونی و احیای زاینده رود این رودخانه با اهمیت در مرکز کشورمان باشیم.
به اعتقاد عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان، طرح‌های انتقال آب به فلات مرکزی ایران و حوضه آبریز زاینده‌رود راه‌حلی اضطراری و نوعی جراحی است که برای بدتر نشدن وضعیتی که در آن به سر می‌بریم، باید هرچه زودتر انجام شود.
مهدی بصیری در گفت و گو با ایرنا افزود: مدیریت ناصحیح آب و اضافه برداشت بیش از ظرفیت موجود سبب مشکلات کنونی شد که خشکی دوره‌ای زاینده‌رود، فرو نشست زمین، کاهش آب‌های سطحی و زیرسطحی و دیگر معضلاتی که مشاهده می‌کنیم به دنبال آن رُخ داد.
وی اضافه کرد: همان مواردی که سبب بروز معضلات آبی در منطقه شده را باید یافت و از ادامه آن جلوگیری کرد، زیرا نمی‌توان بدون توقف دلایل خشکسالی برای آینده خوشبین بود.
عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان خاطرنشان کرد: هیچ صنعت یا دیگر مقوله‌های آب‌بَر نباید در حوضه آبریز و منطقه مرکزی ایران ایجاد شود زیرا آبی برای تخصیص به آنها وجود ندارد.
اهمیت توقف برداشت‌های بی رویه از زاینده رود
در همین ارتباط معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای اصفهان گفت: ساماندهی برداشت در بالادست زاینده رود در گام نخست از استان چهارمحال و بختیاری و در گام بعدی در استان اصفهان ضروری و اجتناب ناپذیر خواند است تشکیل ستاد ملی برای این موضوع باید جدی گرفته شود، زیرا این برداشت‌های بی رویه نه تنها ضربه مهلکی بر پیکره حوضه آبریز زاینده رود می زند، بلکه در تنش آبی در منطقه مرکزی ایران را افزایش می‌هد.
حسن ساسانی تاکید کرد: بسیاری از اقدامات باید هم بر محور فرهنگسازی باشد و در صورت عدم توجه باید به حالت آمرانه دنبال شود.
وی توقف این برداشت بی حساب، غیرعقلانی و غیرقانونی را منوط به همکاری تمامی نهادها و سازمان‌های مرتبط دانست و افزود: دخالت افراد متفرقه در موضوع آب از تلاش برای صدور مجوز حفر چاه گرفته تا هرگونه اقدام دیگر سبب نگاه استانی، شهری، قومی و منطقه ای به آب می‌شود و قانون و توزیع عقلانی و اصولی کمرنگ خواهد شد.